Ülkemizde son bir ay içerisinde doğal gaza yapılan zamlar sonucu, halk doğal gazı Temmuz ayına göre %32,02 oranında daha pahalıya tüketecek.
Türkiye’de 2018 yılın verilerine göre kullanılan doğalgazın %0,84’ü üretiliyor ve %99,16’sı ise ithal ediliyor. Doğal gazın ithal edildiği şirketlerle 25 yıllık anlaşmalar yapılması, doğal gazda dışa bağımlılığın artmasına sebebiyet veriyor. Doğal gazdaki dışa bağımlılık, dolar kurundan etkilenerek maliyetin değişmesine neden oluyor.
Ayrıca doğal gazın şehir içi dağıtımının, kar amacı gütmeden kamu kurumlarınca yapılacakken şirketlere verilmesi/satılması yeni zamların gelmesine zemin hazırlıyor.
Türkiye’nin doğal gaz tarihçesi
Türkiye’de doğal gazın ithali, 1986 yılında Boru Hatları İle Petrol Taşıma AŞ (BOTAŞ) ve SSCB’ye ait Soyuzgazexport arasında yapılan 25 yıl süreli gaz alımı anlaşması ile başladı. 1987 yılında ise ilk doğalgaz ithalatı gerçekleşti. 1993 yılında doğalgaz alımı maksimum miktar olan 6 milyar m3/Yıl’a ulaştı.
Doğal gazın ithalini, şehir içi hariç dağıtımı, satışını ve fiyatlandırmasını yapan BOTAŞ, 2 Mayıs 2001 tarihinde yasalaşan 4646 Sayılı Kanun1 ile birlikte bu özelliğini kaybetti. Bu kanunla birlikte enerji piyasasının serbestleşmesi, bir diğer adıyla özelleştirilmesi için Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) kuruldu. BOTAŞ’ın yetkileri sınırlandırıldı ve enerji alanında özelleştirmelerin önü açıldı.
Türkiye’nin doğalgaz ihtiyacı ve tedarikçileri
EPDK 2018 yılı Doğalgaz Sektör Raporu’ndaki verilere göre 2018 yılında 50.360,58 milyon Sm3 (Standart metreküp) doğal gaz ithal edildi. Buna karşılık 2018 yılında doğal gaz tüketiminin 49 milyar 328 milyon Sm3 olduğu aynı raporda belirtildi. Bir hanenin yıllık doğal gaz ihtiyacı ortalama 1500 Sm3’tür.
Türkiye’de doğalgaz ithalatı son 5 yılda %11,25 arttı (Tablo 1)2. Doğal gaz ithalinin gerçekleştiği ülkeler ve ithalat oranları ise Şekil 1’de verilmiştir.
Tablo 1: 2013-2018 Yılları Aylık Doğal Gaz İthalatının Karşılaştırılması (Milyon Sm3)
Kaynak: EPDK 2018 yılı Doğal Gaz Sektörü Raporu
Şekil 1: Doğal gazın ithal edildiği ülkeler
Elektrik üretiminde doğal gazın konumu
Türkiye’de ilk doğal gaz kombine çevrim santrali olan Hamitabat Santrali, 1984 yılında Kırıkkale’de kuruldu3. 2013 yılında ise Limak Enerji’ye satılarak özelleştirildi.
2018 yılında ithal edilen doğal gazın büyük bir bölümü (%31,72) doğal gaz kombine çevrim santrallerinde elektrik üretimi için kullanıldı (Tablo 2).4 Elektrik üretiminin büyük bir kısmını, TÜİK verilerine göre 2000 – 2017 yılları arasında doğal gaz santralleri oluşturuyordu (Şekil 2). Özel şirketlere verilen teşvikler sonucu doğal gaz kombine çevrim santral sayısı, Mayıs 2019 döneminde 323’e ulaşmıştı.5
Tablo 2: 2017 ve 2018 Yıllarındaki İthal Edilen Doğal Gazın Elektrik Üretimindeki Yüzdesi
(Milyon Sm3)
Şekil 2: TÜİK Enerji Kaynaklarına Göre Elektrik Enerjisi Üretimi ve Payları
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın 2018 verilerine göre elektrik üretiminin % 37,3’ü kömürden, %29,8’i ise doğal gaz santrallerinden sağlandı.6 2017 yılında toplam elektrik üretiminin %37,2’sini oluşturan doğal gaz santralleri, 2018 yılında yerini kömüre bırakmış oldu.
TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası’nın 31 Mayıs 2019 tarihinde yayınladığı verilere göre, doğal gaz santrallerinden elektrik üretimi (MWh) Mayıs 2018 yılına göre %48,79 oranında (yaklaşık 2 milyon 791 bin MWh) azaldı (Şekil 3).7 Bu düşüşün en belirgin sebebi ise yaşanan ekonomik kriz sonucu doğal gaz ithalat fiyatlarının artması.
Şekil 3: 2018-2019 Mayıs ayı ham maddelere göre elektrik üretim değerleri
Son dönemde doğal gaz santrallerinden elektrik üretimi gerilemiş olsa da, Mayıs 2018’e göre yaklaşık 731 bin MWh daha fazla elektrik üretildi. Doğal gazda azalan boşluğu başta barajlı ve hidroelektrik santraller olmak üzere diğer üretim santralleri doldurdu.
Her ne kadar 2019 yılında doğal gazın elektrik üretimindeki konumu gerilemiş olsa da, doğal gaz santralleri halen doğal gazda dışa bağımlılıkta etkin rol oynuyor.
AKP’nin özelleştirme politikaları
Özelleştirme öncesi şehir içi doğal gaz dağıtımı, doğal gaz alt yapısı olan illerde yerel yönetimlere bağlı doğal gaz dağıtım kurumlarıyla gerçekleştiriliyordu. BOTAŞ’tan doğal gazı temin eden belediyelerin doğal gaz dağıtım kurumları (Örn: BursaGaz, EGO) doğal gazı kar amacı gütmeden ucuz ve güvenilir bir şekilde halka ulaştırıyordu. Sosyal belediyecilik anlayışıyla başlayan bu süreç dünyada olduğu gibi yerini neo liberal belediyeciliğe bırakmasıyla birlikte değişmeye başladı.
Türkiye’de 1984-1989 yılları arasında ANAP ile birlikte temelleri atılan neo liberal belediyecilik SHP’nin etkin olduğu 1989-1994 yılları arasında sarsılmış ve 1994 yılında yerel seçimlerde etkin olan Refah Partisi’nin gelmesiyle yeniden ortaya çıkmıştı. AKP iktidarı ile hakimiyetini sürdüren neo liberal belediyecilik anlayışıyla, belediye kurumları zarar ettirilip, hizmet kalitesi düşürülerek özelleştirmelere zemin hazırlandı.
Bursa Şehiriçi Doğalgaz Dağıtım AŞ (BursaGaz), 2003 yılında 120 milyon dolar karşılığında yandaş şirket Çalık Holding’e satıldı. 2004 Şubat ayında ise devir işlemi gerçekleştirilerek Bursa şehir içi gaz dağıtımı özelleştirilmiş oldu. Günümüzde Hazine ve Maliye Bakanı olan Berat Albayrak 1999-2013 yılları arasında Çalık Holding’te çeşitli görevler üstlendi ve 2007 yılında ise Çalık Holding’in genel müdürlüğünü yaptı.
Çalık Holding 2007 yılında KayseriGaz’ın %90’lık hissesini HSV Kayseri’den 35 milyon dolara satın aldı.
BursaGaz’ı ve KayseriGaz’daki %90’lık hissesini toplamda 155 milyon dolara satın alan Çalık Holding, 2008 yılının başlarında hisselerinin %39,9’luk kısmını, yılın sonlarındaysa %40,1’lik kısmını ortağı Alman şirket EWE’ye sırasıyla yaklaşık 190 milyon dolara ve 150 milyon dolara sattı. AKP yandaşı Çalık Holding al sat taktiğiyle, hisselerinin %80’ninden yaklaşık 185 milyon dolar kar elde etti.
2007 yılında 5669 Sayılı Kanunla Ankara Elektrik, Havagazı ve Otobüs İşletme Müessesesi’nin (EGO) özelleştirilme süreci başladı. Özelleştirme süreci AKP iktidarına yakınlığıyla bilinen Mehemt Torun’un sahibi olduğu Torunlar GYO’nun 2013 yılında 1 milyar 162 milyon dolar karşılığında satın almasıyla tamamlandı.
Ancak AKP’nin özelleştirme politikaları doğal gaz dağıtımındaki sorunları çözmemiş yeni usulsüzlükler ve yolsuzluklar doğurmuştur. Bakınız: Başkent Gaz’ın bitmeyen usulsüzlükleri
BOTAŞ fiyatları sübvanse ediyor
BOTAŞ’ın doğal gazı ne kadara aldığı gizli tutulsa da 1000 m3 doğalgaz tahmini 260-280 dolara alınıyor.8 Bir doların 5,70 TL olduğunu kabul edersek, 1 Sm3 doğalgaz ortalama 1,48 TL’ye denk geliyor. BOTAŞ’ın doğal gaz satış tarifelerini incelediğimizde (Tablo 3)9, doğal gazın şirketlere Sm3 başına yaklaşık 0,23 TL zararla sattığı görülüyor.
Tablo 3: 2019 Yılı Eylül Ayı Doğal Gaz Toptan Satış Fiyat Tarifesi
Tablo 2’de BOTAŞ’ın ‘’Serbest olmayan tüketici (konut tüketicileri)’’ için gaz dağıtım şirketlerine doğal gazın Sm3’ünü 1,25 TL’ye sattığı görülmekte. Başkent Gaz 1,25 TL’ye aldığı doğal gazı konut tüketicilerine 1,87 TL’ye, BursaGaz ise 1,72 TL’ye satıyor (Tablo 4)10. Bir hanenin yıllık doğal gaz tüketimi ortalama 1500 Sm3, aylık ise 125 Sm3’tür. Temmuz ayında Ankara’da 125 Sm3 doğal gaza ortalama 183 TL ödeyen bir hane, yapılan zamlar sonucunda Eylül ayında aynı tüketime ortalama 234 TL ödeyecek. Yaz aylarındaki tüketim kış aylarına göre düşük olduğundan dolayı geçen yıla göre kış ayı faturalarına 100-150 TL arasında fark yansıyacak.
Eğer özelleştirmeler olmasaydı, doğal gaz dağıtımı kamu kurumları eliyle gerçekleştirilseydi doğal gazın 1 Sm3’ü, halka yaklaşık 0,40 TL daha ucuza ulaşacaktı.
Tablo 4: Ankara ve Bursa’da konut abonesi için doğal gaz satış fiyatları (2019)
Şirketlerin kar marjını yükseltmek için aldığı fiyatın altında doğal gaz satışı gerçekleştiren BOTAŞ zarar ettiriliyor. Peki bu zarar nasıl karşılanıyor, hangi kaynaklardan para aktarılarak bu açık kapatılıyor? BOTAŞ zarar etmesine rağmen, 2016 yılında nasıl oldu da kurumlar arasında en yüksek vergi veren kurum olabildi? Bu soruların cevapları her ne kadar gizlense de kamu varlıklarından aktarılan paralarla doğal gazdaki zararın kapatıldığı aşikar.
Dolar düşüyor, doğal gaz fiyatları artıyor
2018 yılında dolar kurunun 6-7 TL arasında hareket ettiği döneme baktığımız zaman BOTAŞ, doğal gazı dağıtım şirketlerine daha ucuza veriyordu. Örnek olarak ele aldığımız Başkent Gaz ve BursaGaz’ın 2018 Temmuz – Ağustos ve Eylül tarifelerine baktığımızda (Tablo 5)10 da dolar kurunun 5,7 TL’ye gerilediği bu dönemde indirim olması gerekirken, doğal gaza %32,02 zam yapıldığı görülüyor. Ekonomik kriz bahane ediliyor ve indirim yerine ard arda zamlar yapılıyor.
Tablo 5: Ankara ve Bursa’da konut abonesi için doğal gaz satış fiyatları (2018)
Halkın büyük bir bölümü doğal gaza ulaşamıyor
Türkiye Doğalgaz Dağıtıcıları Birliği’nin (GAZBİR) 2019 sektör raporuna göre, doğal gaz abone sayısı Mart 2019’da 15 milyon 400 bin 892 oldu. TÜİK 2018 hane sayısı verileri incelendiğinde ise halkın %34’nün doğal gaza pahalılık nedeniyle ulaşamadığı verisi ortaya çıkıyor. Doğal gaz abonelerinin büyük bir bölümü ise pahalılık nedeniyle doğal gazı minimum seviyede kullanmaya çalışıyor.
Sonuç olarak;
- Doğal gazın ithal edildiği şirketlerle yapılan uzun süreli anlaşmalar,
- Doğal gazda dışa bağımlılığın artması,
- Doğal gaz çevrim santralleriyle elektrik üretimi yapılması,
- 2001 Yılında çıkan 4646 Sayılı Kanun sonucu ortaya çıkan EPDK’nın ihtiyaca göre değil, şirketlerin talebine göre politikalar izlemesi,
- Doğal gaz dağıtımının kar amacı gütmeyen kurumlar yerine, özel şirketlerce yaptırılması,
- Doğalgaz dağıtım şirketlerinin kar marjını yükseltmek için BOTAŞ’ın zarar ettirilmesibugünkü doğalgaz zamlarının başlıca sebepleri olarak düşünülebilir.
Tüm bu sorunların asıl sorumlusu ise yanlış enerji ve ekonomi politikaları üreten, özelleştirmeler, talan ve yağma ile neo liberal politikaların bugünkü uygulayıcısı AKP iktidarıdır. Bu anlayış devam ettikçe enerjide sömürü devam edecek ve halkın enerjiye ulaşım hakkı yok sayılacaktır.
Berat KANGAL – Makina Mühendisi
Kaynakça:
[1] http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/12/20161208-12.htm
[2] EPDK Doğal Gaz Piyasası 2018 Yılı Sektör Raporu
[3] http://www.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/13864.pdf
[4] EPDK Doğal Gaz Piyasası 2018 Yılı Sektör Raporu
[5] TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası, Enerji İstatistikleri, 31 Mayıs 2019
[6] https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Elektrik
[7] TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası, Enerji İstatistikleri, 31 Mayıs 2019
[8] Gazete Duvar, Doğal gaz zammının sorumlusu kim? – Mühdan Sağlam
[9] BOTAŞ 2019 Yılı Eylül Ayı Satış Tarifeleri
[10] www.baskentdogalgaz.com.tr , www.bursagaz.com