Favela, Türkiye’deki gecekondulara üretim biçimi bakımından benzer olan, Brezilya’nın “illegal” konut tipolojisine verilen addır. Tarihsel olarak 1888’de köleliğin kaldırılması sonrası barınma hakkına erişemeyen Afrika kökenli vatandaşlar bu konutları inşa etmeye başlamıştır. Bu tarihten günümüze kadar, kentin yoksul kesimlerinin, işçilerin, vb. karşılanabilir konuta erişimi bulunmayanların yerleşim yerleri de yine favelalar olmuştur. Rio de Janeiro şehri nüfusunun yaklaşık %25’i günümüzde favelalarda yaşamaktadır. Maré de Rio’nun en büyük favela bölgelerinden birisidir.

“Maré” kelimesi Portekizcede gelgit anlamına gelmektedir. Bugün Maré gecekondu bölgesinin yer aldığı Rio’nun kent merkezine göre kuzey kesiminde yer alan Guanabara körfezi kıyısı, bataklık zeminde gelgitler sonucu oluşmuş mangrov ormanları, kumsallar ve adalardan oluşmaktaydı. Yerleşim de adını bu özelliğine referansla almıştır. 19. Yüzyılda balıkçı ailelerin barındığı barakaların ilk görüldüğü yer, bataklıkların içinde tek kuru alan olan Timabu tepesidir. 1940’ların ortalarında Rio’yu diğer komşu şehirlere bağlayan ve günümüzde de metropoliten alanın bir parçası olan Brezilya otoyolunun açılmasıyla, bölgedeki yerleşim de genişlemeye başlamıştır. Manguinhos Yağ Rafinerisi ve Fundao adası üzerindeki Federal Üniversite kampüsü; gecekondu kompleksinin gelişimini etkileyen diğer unsurlar olmuştur. Kentteki inşaat faaliyetlerinin Maré bölgesine kayması sürecinde birçok işçi görevlendirilmiş, bu işçiler de civarda oluşturdukları favelalarda yaşamaya başlamışlardır. İlk konut tipolojisi, zeminin bataklık veya mangrovlarla kaplı olması nedeniyle, ahşap sırıklar üzerinde yükselen, yine ahşap köprülerle birbirine bağlanan derme çatma barakalar şeklindedir.

Şekil 1: “Palafitte”

“Palafitte” denen barakaların bölgeden kaldırılması için biri federal, diğeri eyalet yönetimi tarafından 2 konut projesi planlanmıştır. Barakalar kaldırılmış ve bataklık zemine toprak dolgusu yapılmıştır. Maré gecekondu kompleksinde dönem dönem sosyal konut sunumu söz konusu olsa da inşa edilen birimler sakinleri tarafından yapılan eklemeler sonucu yeniden tipik favela yapılarına dönüştürülmüştür. Aşağıda bölgede yer alan bir sosyal konut blokunun geçirdiği dönüşüm görülmektedir.

Şekil 2: Sosyal konutların favelalara dönüşümü

1992 yılında gerçekleştirilen Rio Çevre Zirvesi’nden önce uluslararası havalimanı ile kent merkezini bağlayan yeni bir yolun yapılmasıyla Maré bölgesi iki ana otoban arasına sıkışmıştır.

Şekil 3: Maré’nin konumu

1990 sonrası dönemde Rio’nun ev sahipliği yaptığı diğer uluslararası etkinliklerde yöneticilerin açık bir şekilde favelaları turistlerden saklama hatta bu yerleşimleri pasifize etme girişimleri söz konusu olmuştur. Polis şiddetini meşrulaştırmak için favelalarda uyuşturucu çetelerinin varlığı gösterilse de operasyonlardan büyük oranda mahalle sakinleri etkilenmektedir. 2014 Dünya Kupası’ndan önce gecekondulu nüfusu pasifize etmek amacıyla yaklaşık 1000 kişilik polis gücü, mahalleye şafak baskını gerçekleştirmiştir. 2016 olimpiyatları öncesi ise havalimanından kent merkezine giden otoban kenarlarına Maré favelalarının görünmesini engelleyecek biçimde yüksek bariyerler konulmuştur.

Şekil 4: Otoyol kenarına inşa edilen bariyerler

Her ne kadar otobanın yarattığı gürültü kirliliğinin engellenmek istendiği ifade edilmiş olsa dahi; gecekondu kesiminde reklam ve afişlerle kapalı olan bariyerlerin üniversite kesiminde şeffaf hale gelmesi, uygulamanın asıl amacını ortaya koymaktadır. Yine olimpiyatlar sırasında şehrin en kuzey kesimlerinden güneye doğru inen otobüs hatlarının, şehir merkezinde bölünerek iki ayrı hatta dönüştürülmesi; favela sakinlerinin turistler ile aynı toplu taşıma araçlarını kullanmasının bile istenmediği şeklinde yorumlanmıştır. Brezilya, gelir farklılığının ve kentsel yoksulluğun çok yüksek oranda olduğu bir ülkedir. Rio’da favelalarda yaşayan kesim, yöneticilerin; kentin ekonomik kaynaklarını turizm, turizm amaçlı altyapı ve büyük ölçekli etkinlikler gibi amaçlarla kullanılmasını eleştirmektedir: “Turistler ve ziyaretçiler bir veya birkaç hafta kalıp dönecekler, ama biz burada kalıcıyız”…

Şekil 5: Bariyerlerin arkasından bir görüntü (mahalleden otobana doğru bakış)

Kaynaklar:

1. IV. World Planning Schools Congress (WPSC); Mobile Workshop: Maré Slum Complex and Slums Observatory

2. https://www.theguardian.com/global-development/2016/aug/02/rio-olympics-view-from-the-favelas-mare-going-out-to-buy-bread-can-cost-a-life

3. https://sensusjournal.org/2019/03/07/hiding-homelessness-beyond-highway-walls-and-uncomfortable-benches/

4. “2016 Olympics: What Rio doesn’t want the world to see”, Vox

5. Inside Rio’s favelas, the city’s neglected neighborhoods, Vox

Şekil 1: https://rioonwatch.org.br/?p=23997

Şekil 2: 1. IV. World Planning Schools Congress (WPSC); Mobile Workshop: Maré Slum Complex and Slums Observatory

Şekil 3: Google Haritalar Görüntüsü

Şekil 4: (Kapak Fotoğrafı) Ricardo Moraes/Reuters

Şekil 5: Mario Tama/Getty Images