Türkiye’nin Rus uçağını düşürmesiyle iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler gündeme oturdu. En çok konuşulan konu ise Türkiye’nin Rusya’dan ithal ettiği doğalgaz.
Türkiye Rusya’ya gıda ihraç ediyor, inşaat ve turizm hizmetleri sunuyor. Rusya’dan ise ağırlıkla enerji ithalatı yapılıyor. Rusya lehine olan ithalat-ihracat kapasitesinde enerji ithalatındaki büyük pay doğalgaza ait.
Türkiye 2014 yılında 49 milyar m3 doğalgaz ithal etti. İthal ettiği doğalgazın 27 milyar m3’ü Rusya’dan. Doğalgazın yaklaşık %50’si elektrik üretiminde, %26’sı sanayide, %20’si ısınmada kullanılıyor
Neden doğalgaz?
Türkiye’nin doğalgazla tanışması Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Rusya’nın kapitalist blok içinde yer almasıyla başladı. Türkiye halkını ucuz ve güvencesiz emek olarak pazarlayarak, Avrupa’nın üretim üssü olma planı yapan hükümetlerin artacak elektrik ihtiyacını hızla karşılamaları gerekiyordu. Elektrik üretimi aynı zamanda sermaye birikimi yaratmalıydı.
Doğalgazla elektrik üretimi yapan santraller hidrolik ve kömürlü termik santrallere göre çok daha kısa sürede inşa edilirler. En fazla bir yıl gibi bir sürede hizmete girerler ancak doğalgazla çalışan santrallerde elektrik üretim maliyeti çok daha yüksektir. Üretim maliyetleri dert edilmeden 90’lı yıllardan itibaren elektrik ihtiyacı hızla özel sektöre ait doğalgaz santralları ile karşılandı. Ne de olsa yüksek maliyetler faturalar yoluyla halka yansıtılabilirdi.
Elektrik üretiminde doğalgaz
Türkiye 2014 yılında ürettiği 252 milyar kWh elektriğin %48’ini doğalgazla üretti. Ağırlıkla hala kamuya ait olan barajlı hidroelektrik santralları ise %11,3’lük payla elektrik üretimi yaptı. 2015 yılı Ekim ayı sonu verilerine göre bu oranlar değişiyor. Doğalgazın elektik üretimindeki payı %37,4’e düşmüş durumda. Barajların ise üretimdeki payı %27’ye çıktı.
2014 yılında hidroelektrik santrallarının payının düşük olmasının ya da doğalgazla elektrik üretiminin yüksek olmasının nedeni barajların doluluk oranlarına bağlı olarak değişmiyor. 2014 yılında barajların en çok dolu olduğu bahar aylarında bile hidroelektrik santrallar çalıştırılmamıştır. Elektrik üretimi özel sektör için karlı olduğu sürece doğalgazla üretim yapan santrallerden karşılanmıştır. 2015’te dolar kurunun yükselmesi ve seçimlerle elektrik toptan alım fiyatları arttırılmadı, doğalgazla elektrik üretimindeki kar marjı düştü, sermaye santrallarını çalıştırmak istemedi ve oranlar değişti. Enerji alanında doğalgazdan vazgeçilmedi.
Sanayide doğalgaz
Sanayi ithal edilen doğalgazın %26’sını kullanıyor. Doğalgaz buhar kullanan sektörlerce maliyetleri düşürdüğü için tercih ediliyor. Bu tür sektörlerde buhar ihtiyacı karşılanırken aynı zamanda kendi elektriğini de karşılayan kojenerasyon tesisleri kuruluyor. Sanayide kullanılan doğalgazın fiyatı hane halkının kullandığı doğalgaz fiyatından yaklaşık %20 daha ucuz.
Isınmada doğalgaz
Doğalgaz ithalatıyla paralel olarak ısınmanın doğalgazla yapılması için çeşitli zorunluluklar ve yaptırımlar içeren yasal düzenlemeler yapıldı. Son on yıldır inşa edilen yapılarda baca bile bulunmuyor. 2015 yılı itibariyle 75 ilde doğalgazla ısınma yapılıyor. Doğalgaz abone sayısı ise 10 milyona ulaşmış durumda. Toplam hane sayısının yarısının doğalgaz kullandığını rahatlıkla söyleyebiliriz.
Doğalgaz boru hatları ve olası ‘arıza’lar
Rus doğalgazı, Batı Hattı ve Mavi Akım boru hatlarıyla Türkiye’ye geliyor. Projelendirilen üçüncü hat olan Türk Akım hattının mevcut gerilimle gerçekleşme olasılığı giderek azalıyor. Türkiye’nin doğalgaz ithalatında 2. sırada 9 milyar m3’le İran geliyor. İran’ın Suriye savaşında Rusya ile ilişkisi düşünüldüğünde Türkiye’nin krizi daha da büyüyor.
Geçmiş yıllarda siyasi anlaşmazlıklarda İran’dan gelen doğalgaz hatlarında ‘arızalar’ olmuştu. Rusya’nın Ukrayna’yla krizi sırasında sık sık ‘hat arızaları’ nedeniyle Ukrayna’ya gaz vermediği zamanlar oldu. Rusya doğalgaz vanalarını bütünüyle kapatmayacak ama Rusya’nın kış aylarında arıza kaynaklı gaz akışı kesme olasılığı hep var olacak.
Marmara bölgesinin doğalgaz sağladığı Batı Hattı’nda bir kaç gün ‘arıza’ olması bile ciddi sorunlar yaşanmasına neden olur. Doğalgazın %75’inin karşılandığı Rusya ve İran hatlarında arızaların aynı gün olması doğalgaz depolama tesisi yeterli olmayan Türkiye’yi felç edebilir.
Türkiye’nin ‘elinde’ 2018’de bitmesi hedeflenen Azerbaycan’la yürüttüğü 6 milyar m3’lük TANAP projesi kaldı. Orta Asya doğalgazını alternatif hatlarla Avrupa’ya ulaştırmayı hedefleyen projeleri de Rus uçağıyla birlikte belirsizliğe düştü.
Siyasal krizini savaşla çözmeye çalışan AKP, düşürdüğü Rus uçağıyla birlikte enerji alanında da krizini derinleştirdi.
Neriman Usta / Elektronik Mühendisi
TMMOB YK Üyesi
Politeknik YK Üyesi